Bitaraplygymyzyň şanly 30 ýyllygynyň giňden bellenilýän «Halkara parahatçylyk we ynanyşmak» ýylynyň 4 - 8-nji awgust aralygynda Hazaryň türkmen kenaryndaky «Awaza» milli syýahatçylyk zolagynda, dünýä ähmiýetli iri waka ýagny — Birleşen Milletler Guramasynyň Deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan ýurtlar boýunça üçünji maslahaty geçiriler. Ýer ýüzüniň dürli yklymlaryndan, onlarça döwletiň ýokary derejeli wekiliýetleriniň gatnaşmagynda, geçiriljek bu forum halkara giňişlikde barha işjeň orna eýe bolýan, deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan ýurtlaryň durmuşynda, onýyllygyň wakasy hasaplanýar. Bu bolsa Milletler Bileleşigi tarapyndan her on ýylda bir gezek geçirilýän maslahatyň öňdäki on ýylda amal ediljek wezipeleri kesgitleýändigi bilen ähmiýetlidir.

Şu ýylyň 11-nji aprelinde geçirilen Birleşen Milletler Guramasynyň Baş Assambleýasynyň 79-njy sessiýasynyň 63-nji plenar mejlisinde bu maslahatyň ýurdumyzda geçirilmegi bilen bagly degişli Kararnama kabul edildi we oňa 57 döwlet bu resminamanyň awtordaşy hökmünde çykyş etdi. Şu ýylyň 4-nji iýulda bolsa hormatly Prezidentimiz «Birleşen Milletler Guramasynyň Deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan ýurtlar boýunça üçünji maslahatyny geçirmek hakynda» Karara gol çekdi. Mundan başga-da, Karary ýerine ýetirmegiň çäklerinde Türkmenistanyň Hökümeti bilen Birleşen Milletler Guramasynyň arasynda Deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan ýurtlar boýunça üçünji maslahaty geçirmek babatda ylalaşmalar hakynda Ylalaşyga gol çekildi. Deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan döwletleriň düzümine girýän 32 ýurduň, döwlet we hökümet Baştutanlarynyň, 47 sany kiçi ada döwletleriniň, 49 sany  az  ösen  ýurtlaryň ýokary derejeli wekiliýetleriniň, Birleşen Milletler Guramasynyň Baş sekretarynyň we onuň orunbasarlarynyň, birnäçe halkara, sebit guramalarynyň, maliýe  institutlarynyň, jemgyýetçilik birleşikleriniň, hususy  pudagyň  ýolbaşçylarynyň we wekilleriniň gatnaşmagyna garaşylýar.

Ilaty 570 million adamdan geçýän, deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan 32 ýurt geografik ýerleşişi boýunça şertlenen umumy kynçylyklar bilen ýüzbe­ýüz bolýar. Bu meseleler olaryň dünýäniň beýleki ýurtlary bilen söwda ykdysady gatnaşyklaryna oňaýsyz täsirini ýetirýär. Özbaşdak port desgalarynyň ýokdugy üçin olar üstaşyr döwletlere garaşly bolýarlar. Bu bolsa birnäçe durmuş ugurly meseleleriň ýüze çykmagyna getirýär. Şunuň bilen baglylykda, bu maslahat, durnukly ösüş ulgamynda anyk hereketleri ara alyp maslahatlaşmak we işläp taýýarlamak, kämilleşdirilen ulag, sanly özara arabaglanyşyk arkaly ekologiýa, azyk howpsuzlygyny üpjün etmek, şeýle hem Türkmenistanyň ileri tutýan milli hem daşary syýasy garaýyşlaryna laýyk gelýän netijeli gatnaşyklary ösdürmek boýunça ygtybarly meýdança öwrüler. Bu çäre deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan ýurtlara berilýän ählumumy goldawlary utgaşdyrmaga, özara bähbitli döwletara, sebit we halkara hyzmatdaşlygy ösdürmäge, geljegi uly bilelikdäki taslamalary durmuşa geçirmäge, Durnukly ösüş maksatlaryna ýetmek üçin goşant goşmaga ýardam berer we maslahata gatnaşýan ýurtlaryň arasyndaky hyzmatdaşlygy berkitmekde, ählumumy bähbitli çözgütleri işläp taýýarlamakda we olary durmuşa geçirmekde uly ähmiýete eýe bolar. Ýurdumyzyň döwrebap ulag-logistika düzümleriniň mümkinçilikleri, halkara hyzmatdaşlykda gazanylan oňyn tejribeler maslahata gatnaşýan ýurtlaryň hususy pudagynyň wekilleri üçin örän peýdaly bolup biler. Forum kompaniýalaryň wekilleri bilen Birleşen Milletler Guramasyna agza ýurtlaryndan gelen wekiliýetleriň, şeýle hem onuň agentlikleriniň, maýa goýumlara ýardam bermek boýunça düzümleriň, beýleki gyzyklanýan taraplaryň arasynda göni aragatnaşyk saklamak üçin gurşawy döreder. Onda deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan ýurtlaryň söwdasy we üstaşyr geçirmek, ösüş mümkinçilikleri, sanlylaşdyrmak, maliýeleşdirmek, maýa goýum syýasaty hakynda pikir alşylar, täze başlangyçlar öňe sürler.

Deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan ýurtlarda ykdysadyýetiň hususy bölegi önümçiligiň ösmegine we eksportyň artmagyna uly goşant goşýar. Bu bolsa, öz gezeginde, daşary ýurt bazarlaryna çykmak üçin sarp edilýän ulag çykdajylaryny peseltmäge mümkinçilik berer. Hususyýetçiler halkara banklar we hususy maýadarlar bilen hyzmatdaşlygy ýola goýup, ýurduň ykdysadyýetine daşary ýurt maýa goýumlaryny çekmekde hem netijeli işleri alyp barýarlar. Deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan ýurtlaryň hökümetleri hususy pudagyň öz mümkinçiliklerini durmuşa geçirip bilmegi üçin zerur kanunçylyk binýadyny emele getirmäge, gümrük amallaryny ýeňilleşdirmäge, döwrebap ulag-logistika düzümlerini döretmäge, kiçi we orta telekeçiligiň ösmegi üçin maliýe goldawyny bermäge, işewürlige başlamak we oňa maýa goýumlary çekmäge, ýokary hilli hünärmenleri, işçi güýjüni taýýarlamak üçin zerur işleri alyp barmaga oňaýly şertleri döreder.

Nobatdaky bu maslahat üçin saýlanyp alnan «Hyzmatdaşlyk gatnaşyklaryny goldamak arkaly ösüşe ýardam bermek» atly mowzuk hem onuň esasy orny bolar. Maslahat bilen ugurdaşlykda plenar mejlisler, ýokary derejedäki tematik «tegelek stollary» guralar. Şeýle­de ýokary derejedäki 7 sany forumyň, ýagny Günorta­Günorta hyzmatdaşlygy boýunça ministrler duşuşygynyň, parlament, hususy pudagyň, raýat jemgyýetiniň, ýaşlar forumlarynyň, zenan ýolbaşçylaryň duşuşygynyň geçirilmegi göz öňünde tutulýar. Geçiriljek bu forumda, Deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan ýurtlar üçin Hereketleriň on ýyllyk maksatnamasy kabul ediler we «Awaza  maksatnamasy» diýlip atlandyrylar.

Şular ýaly her 10 ýyldan geçirilýän maslahatyň ilkinjisi mundan 22 ýyl öň geçirildi. Has takygy, 2003­nji ýylyň awgust aýynda Gazagystanyň Almaty şäherinde BMG­niň Deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan ýurtlar boýunça birinji maslahaty geçirildi. Maslahatyň çäklerinde 2003 — 2013­nji ýyllar üçin Hereketleriň Almaty maksatnamasy kabul edildi. Bu maksatnama deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan ýurtlaryň açyk deňizlere çykmak üçin ulag­üstaşyr mümkinçiliklerinden peýdalanmaklary, ulag infrastrukturasyny ösdürmek we söwdany ýeňilleşdirmek bilen bagly anyk çäreleridir teklipleri öz içine alýar.  2014­nji ýylyň noýabr aýynda bolsa Awstriýanyň Wena şäherinde BMG­niň Deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan ýurtlar boýunça ikinji maslahaty geçirildi. Maslahatda Hereketleriň Almaty maksatnamasynyň ýerine ýetirilişiniň on ýyllygynyň jemi jemlenildi we täze onýyllygyň — 2014 — 2024­nji ýyllar üçin Hereketleriň Wena maksatnamasy kabul edildi. Bu maksatnamanyň maksady deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan ýurtlaryň  ýüzbe­ýüz  bolýan kynçylyklaryny çözmek üçin ählumumy borçlary tassklamakdan, bu ugurda halkara goldawy bermekden hem-de degişli çäreleri amala aşyrmakdan ybarat boldy.

Deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan ýurtlar boýunça üçünji maslahatyň «Awaza» milli syýahatçylyk zolagynda geçirilmegi oňa gatnaşyjylaryň ünsüni Hazar deňzine çekmek üçin ajaýyp mümkinçilik bolar. Bu forum, Hazarýaka döwletleriň ulag­üstaşyr geçirijilik ukybynyň peýdalanylyşyny işjeňleşdirmäge hem goşant goşar. Aslyýetinde hem, demir ýol ýa­da awtoulag ulgamy bilen deňeşdirilende, deňiz ýoly arkaly ýük daşamak has arzan düşýär. Ýöne şonda-da muňa garamazdan, Hazarýaka geçelgesiniň üstünden geçýän demir ýoly arkaly Ýewropadan Hytaýa we yzyna harytlary daşamaklygyň, deňiz ulgamy bilen deňeşdirilende, has çalt amala aşyrylýandygy mälimdir.

Deňiz ýoly bilen konteýnerli gämini Hytaýdan Ýewropa ýetirmek üçin 40 gün gerek bolsa, ýaňky konteýnerleri 15 güne golaý wagtda Merkezi Aziýa — Hazar deňzi — Günorta Kawkaz ugry boýunça Ýewropa ýetirmek mümkin. Häzirki wagtda şol mümkinçilikleri Aziýa­Ýuwaş ummany sebitinden Merkezi Aziýa we Kawkazyň üsti bilen Ýewropa çykýan Orta Gündogary Ýewropa bilen baglanyşdyrýan «Owganystan — Türkmenistan — Azerbaýjan — Gruziýa — Türkiýe» halkara multimodal ulag­üstaşyr geçelgeleri ulanmak boýunça işler durmuşa geçirilýär. Munuň özi ulag geçelgesine gatnaşýan döwletler üçin, bir tarapdan, ýoluň gysgalmagyna, ikinji tarapdan bolsa, ýük akymlaryny ep­esli tizleşdirmäge we haryt öndürijilerden sarp ediş bazaryna çenli wagt aralygyny azaltmaga mümkinçilik berýär. 

Gahryman Arkadagymyz: «Hazaryň kenarynda BMG-niň Deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan döwletler boýunça üçünji halkara maslahatyny geçirmek we onuň çäklerinde beýleki medeni-ynsanperwer çäreleri ýaýbaňlandyrmak arkaly Türkmenistan dünýä ýurtlarynyň arasynda dostluk köprüleriniň binýadyny has-da berkider» diýip belleýär. Ösüşiň täze belentliklerine gadam urýan Diýarymyzda her güni taryhy wakalara beslenýän şanly ýylda ählimiz agzybirlikde, jebislikde çekýän zähmetimiz, gazanýan üstünliklerimiz arkaly Gahryman Arkadagymyzyň hem-de Arkadagly Gahryman Serdarymyzyň tagallalary esasynda berkarar Watanymyzyň abraýynyň dünýä dolmagy, Ýer ýüzünde parahatçylygyň, ynanyşmagyň, asuda hem abadan durmuşyň rowaçlanmagy üçin yhlasymyzy gaýgyrmaly däldiris. Ýurdumyzyň gülläp ösmegi, halkymyzyň eşretli durmuşyň hözirini görüp ýaşamagy ugrunda taýsyz tagallalar edýän, bütin adamzadyň abadançylygy üçin möhüm başlangyçlary üstünlikli durmuşa geçirýän Gahryman Arkadagymyza we Hormatly Prezidentimize tüýs ýürekden alkyş aýdýarys.

  Batyr Baýmyradow,

Arkadag şäheriniň «Daýhanbank»

döwlet täjirçilik bankynyň Bank işlerini

awtomatizasiýalaşdyryş bölüminiň başlygy